اسانس گیاهان طبیعی

فهرست مطالب

1. اسانس چیست؟
2. تاریخچه اسانس
3. اهمیت و کاربرد اسانس ها
4. طبقه بندی اسانس ها
5. محل اسانس در گیاهان
6. خصوصیات فیزیکی و شیمیایی اسانس ها
7. تفاوت اسانس ها (روغن فرار) با روغن های معمول (روغن ثابت)
8. تفاوت عصاره با اسانس
9. دسته بندی اسانس ها و فعالیت های بیولوژیک آنها
10. آثار فارماکولوژیک اسانس ها
11. عوارض اسانس ها
12. دوز مصرفی
13. شکل و طریق استعمال اسانس
14. نگهداری اسانس ها
15. ۱فواید اسانس ها برای گل ها و گیاهان حامل خود
16. تقلبات و مشکلات کیفیت اسانس

از قدیمی ترین دوران تمدن انسانی تا کنون، از اسانس و بخور گیاهان خوشبو در نیایش های مذهبی روزانه، در خلال آیین های مذهبی و نیز به عنوان نمادی از قداست استفاده شده است.

به نظر می رسد که عطر همواره به عنوان لطف الهی روی زمین، رابط بین انسان و خدایان، شفیعی نیرومند و پرتویی از ذات و تجلی خداوند مطرح بوده است.

اسانس چیست؟

اسانس‌ها که روغن های فرار نیز نامیده می‌شوند، بر اساس تعریف سازمان جهانی استاندارد (ایزو)، فراورده هایی هستند که از تقطیر بخش های مختلف گیاهان (میوه، گل، شکوفه، برگ، ساقه، چوب و ریشه) و یا به کمک سایر روش های نوین (استخراج با سیال فوق بحرانی، فراصوت، ماکروویو، اهمیک و …) تولید می‌شوند. اسانس ها حالت روغنی دارند و روغن های فرار (Volatile Oils) یا روغن های اتری (Ethereal Oils) و یا اسانس های روغنی (Essential Oils) نامی گیاهی است که از آنها برگرفته شده است. بعنوان مثال، روغن گل سرخ یا روغن نعناع، که از گیاه گل سرخ و نعناع گرفته شده اند. چنین روغن هایی را ضروری می‌نامیدند زیرا تصور می‌شد که آنها ذاتا دارای بو و عطر و طعم هستند. روغن اسانسی یک مایع آبگریز غلیظ حاوی ترکیبات شیمیایی فرار از گیاهان می‌باشد.

لغت اسانس: اسانس Essence از کلمه فرانسوی به همین نام وارد فارسی شد و از لحاظ لغوی به معنای جوهر، ماهیت و عنصر وجودی است. در یونان باستان فلاسفه بزرگ آن دوران معتقد بودند که جهان هستی از چهار عنصر (اسانس) آب، باد، خاک و آتش به وجود آمده و هر کدام از اینها یک اسانس بودند که در فارسی از آنها بعنوان عناصر چهارگانه (اربعه) یاد شده است.

تاریخچه اسانس

در طول تاریخ از اسانس ها در طب عامیانه استفاده می‌شده است. مصریان گیاهان را برای روغن می‌کاشتند و از آنها در دین خود، در محصولات آرایشی و بهداشتی و همچنین برای اهداف دارویی استفاده می‌کردند. درفرآیند مومیایی کردن از جوهر معطر و رزین نیز استفاده می‌شد. مشهورترین پزشک مصریان، بقراط حدود ۴۶۰ سال قبل از میلاد مسیح، معتقد به درمان کلی بیمار بود و ماساژ در بسیاری از روشهای درمانی وی اعمال می‌شد. در طول جنگ جهانی دوم، در نتیجه آزمایشات عطر ساز فرانسوی، پزشکان، بسیاری از سربازان آسیب دیده را با روغن های اسانسی درمان کردند. در هند باستان، ازگیاهان معطر و خوشبو در زندگی روزمره و مراسم مذهبی، بخصوص عطر گل های رز و یاسمن و بخور صندل در معابد و مکان های مقدس استفاده می‌کردند. در یونان و روم قدیم این روغن ها برای معطر ساختن بدن و تسکین درد و ماساژ درمانی و حمام درمانی استفاده می‌شده است. در ایران باستان علاوه بر موارد گفته شده در همه این تمدن ها، انواع مواد معطر در مراسم آئینی مذهبی استفاده می‌شده است.

گلاب گیری از گل سرخ از دیر باز در تمدن ایرانی جای دارد. از گلاب در مصارف خانگی، لوازم آرایشی و بهداشتی، نیز استفاده شده است و در طب سنتی ایران اسانس نعناع، بید مشک، زیره و … کاربردهای زیادی در درمان بیماری ها بویژه درمان بیماری های معده و بسیاری موارد دیگر داشته است.

اهمیت و کاربرد اسانس ها

اسانس ها به دلیل معطر بودن و داشتن طعم های مشخص در صنایع غذایی، عطرسازی و لوازم آرایشی، داروسازی و به طور کلی در صنایعی که محصولات معطر و یا دارای طعم خاص تولید می‌کنند، مورد مصرف دارند. همچنین کاربردهای فراوانی در صنایع داروسازی دارند. اسانس ها دارای ترکیبات شیمیایی متنوع و پیچیده ای هستند و به همین دلیل نمی‌توان خصوصیات دارویی مشترکی را برای آنها ذکرکرد.

خواص درمانی بعضی از اسانس ها

نام	نام علمی	اجزای فعال	خواص
بابونه	Matricaria chamomilla	بیسابولول و کامازولن	ضد التهاب، ضد حساسیت، ضد خارش و احتقان پوست و ضد اسپاسم
بادیان رومی	Pimpinella anisum	آنتول	ضد اسپاسم، ضد نفخ، مدر و محرک قلب
شوید	Anethum graveolens	کاروون	ضد اسپاسم در اختلالات دستگاه گوارش، سیالیت ترشحات برونش
پرتقال	Citrus sinensis	لیمونن	گندزدایی کننده، آرام بخش، ضد نفخ، نیروبخش و طعم دهنده
اکالیپتوس	Eucalyptus globulus	۸و۱ سینئول	خلط آور، ضد میکروب و ویروس
نعناع	Mentha piperita	منتول و منتون	تونیک و محرک، ضد احتقان، بیهوشی و ضد درد، ضد میکروب، ضد التهاب و خلط آور
اسطوخودوس	Lavandula officinalis	لینالول و لینالیل استات	ضد اسپاسم، آرام بخش، ضد درد، ضدالتهاب و ضد میکروب
زیره سبز	Cuminum cyminum	کومین آلدهید و آلفاترپینن	ضد قارچ، آنتی اکسیدان، ضدتشنج، ضد صرع، تقویت کننده معده، مدر و ضد نفخ

طبقه بندی اسانس ها

بیش از ۹۰ نوع اسانس روغنی وجود دارد که هر کدام بوی منحصر بفرد و فواید بالقوه سلامتی خود را دارا هستند و به سه گروه اصلی زیر تقسیم می‌شوند:

۱) اسانس های طبیعی: فرآورده هایی هستند که از مواد خام گیاهی با یکی از روشهای استخراج (تقطیر، فشردن و استخراج با حلال) بدست می‌آیند.

۲) اسانس های شبه طبیعی: فرآورده هایی هستند که از ترکیب مواد شیمیایی اولیه معطر اسانس طبیعی بوجود می‌آیند و از نظر بو شبیه اسانس های طبیعی می‌باشند.

۳) اسانس های مصنوعی: فرآورده هایی هستند که به طور تجاری از مواد شیمیایی آلی شبیه اسانس های طبیعی تهیه می‌گردند و بویی شبیه اسانس های طبیعی دارند.

 محل اسانس در گیاهان

اسانس ها بسته به نوع تیره های گیاهی ممکن است در اندامهای زیر تجمع یابند:

۱) اندام های ترشحی مانند کرک های غده ای (در تیره نعناعیان)

۲) سلول پارانشیم تغییر یافته (در تیره فلفل)

۳) لوله های اسانسی به نام Vittae (در تیره چتریان)

۴) کانال های لیزوژن (در تیره کاج و مرکبات)

– در تقسیم بندی دیگر به طور کلی اسانس از قسمتهای مختلف گیاهان تهیه می‌شود. در زیر بخشهای مختلفی که اسانس از آن گرفته می‌شود، آورده شده است.

الف) قسمت گل گیاهان: یاسمن، بابونه، گل محمدی، نارولی، گل گاوزبان و اسطوخودوس.

ب) بخش برگ گیاهان: درخت چای، نعناع، ریحان، توت فرنگی.

پ) قسمت چوبی گیاهان: چوب صندل، چوب سدر، چوب آگار.

ت) دانه گیاهان: انواع بادام ها، بذر هویج، رازیانه، هل.

ث) ریشه ها: سیر، زنجبیل، جین سینگ، شیرین بیان.

ج) میوه مرکبات: لیموترش، نارنگی، گریپ فروت.

چ) پوست درخت: دارچین.

خصوصیات فیزیکی و شیمیایی اسانس ها

– به طور کلی اسانس ها ترکیبات بی رنگی هستند، بخصوص اگر تازه تهیه شده باشند.

– آنها در الکل کاملا حل می‌شوند، در صورتی که با آب غیر قابل اختلاط هستند.

– مواد اصلی موجود در اسانس ها در اثر حرارت و گرما تغییر می‌یابند.

– روغن های فرار دارای بوی مخصوص نافذ (مطبوع یا نا مطبوع) و طعم خنک می‌باشند که نسبت به نوع گیاه متفاوت می‌باشد.

– همچنین طعم اسانس ها نیز با یکدیگر متفاوت است و می‌توان گفت اسانس ها دارای طعم های شیرین، تلخ، ملایم، گس و سوزاننده می‌باشند.

– روغنهای فرار در حرارت معمولی مایع و فرار هستند.

– تقریبا تمام روغنهای فرار در درجه حرارت معمولی در مجاورت هوا تبخیر می‌شوند. همچنین نسبت به دمای بالا بسیار حساس اند، به همین دلیل در دمای بالا سریع تبخیر می‌شوند.

– وزن مخصوص روغن های فرار از ۰.۸ تا ۱.۱۷ متغیر می‌باشد ولی بیشتر روغن های فرار از آب سبک تر می‌باشند، یعنی وزن مخصوص آنها کمتر از یک است.

– شدت انتشار اسانس در فضا بستگی به کیفیت آن، فشار هوا و دمای محیط دارد. همچنین سرعت انتشار بوی اسانس ها با هم متفاوت است، برخی سرعت انتشارشان بسیار بالاست و برخی اسانس ها سرعت انتشارشان پایین است. “این یک مولفه بسیار مهم برای درست کردن عطر است.”

تفاوت اسانس ها (روغن فرار) با روغن های معمولی (روغن ثابت)

اسانس ها یا روغن های معطر فاقد ترکیبات اسیدهای چرب هستند و برخلاف روغن های معمولی تند نمی‌شوند و همچنین اسانس ها بر روی کاغذ یا پارچه، لکه چربی بر جای نمی‌گذارند.

تفاوت عصاره با اسانس

اصلی ترین تفاوت اسانس و عصاره گیاهی در روش جداسازی آن از طریق دو مکانیسم مختلف است. همچنین عصاره ها قدرت اثر بخشی بیشتری نسبت به اسانس ها دارند. به عبارت بهتر اسانس بخشی از عصاره گیاهی محسوب می‌شود. اما به طور کلی نمی‌توان گفت که دارویی که حاوی اسانس است بهتر است یا دارویی که حاوی عصاره است و صرف وجود یکی از این دو مورد در یک دارو نمی‌تواند دلیلی بر اثر بخشی و کیفیت بیشتر یا کمتر دارو باشد. و بسته به اینکه از کدام جنبه درمانی و خاصیت گیاه می‌خواهیم استفاده کنیم و ماده موثره مورد نیاز در اسانس یا عصاره گیاه می‌باشد، تصمیم گیری در مورد اینکه از کدامیک در اجزای تشکیل دهنده دارو باید استفاده کرد، انجام می‌شود.

دسته بندی اسانس ها و فعالیت های بیولوژیک آنها

۱) هیدروکربن ها: بیشتر اسانس ها در این گروه قرار دارند که فقط از مولکول های هیدروژن و کربن تشکیل شده اند و به ترپن ها تقسیم می‌شوند. این اجزا دارای خواص درمانی هستند.

۲) اکسیدها: اترهای حلقوی بسیار معطری هستند که ۸و۱ سینالئون از معروف ترین آنها می‌باشد که در بیشتر اسانس ها یافت می‌شوند. این ترکیبات اکسپکتورانت و محرک سیستم عصبی هستند.

۳) الکل ها: مفیدترین اجزاء دارویی اسانس ها هستند که موارد منع مصرفی از آنها تاکنون گزارش نشده است. آنها ضد میکروب، نیروزا، بالانس کننده و اسپاسمولیتیک هستند.

۴) لاکتون ها: وزن مولکولی بالایی داشته و معمولا در روغنهای فشرده یافت می‌شوند. احتمالا آنها بعنوان آنتی بیوتیک و آرامبخش بکار می‌روند اما موارد منع مصرف آنها می‌تواند ایجاد آلرژی باشد بخصوص ترکیباتی که پوست را درگیر می‌کنند.

۵) استرها: معطرند و در بیشتر اسانس ها یافت می‌شوند. این ترکیبات ضد التهاب، اسپاسمولیتیک، آرام بخش و ضد قارچند.

۶) فنول ها: این اجزای آروماتیک جزء ترکیبات بسیار فعال، سمی و تخریب کننده به ویژه برای پوست و غشاهای موکوسی هستند. آنها خواص ضدمیکروبی دارند و سیستم عصبی و ایمنی را تحریک کرده و کلسترول را کاهش می‌دهند.

۷) آلدهیدها: دارای ساختار ناپایدار هستند که به راحتی اکسید می‌شوند. از نظر اهمیت درمانی آلدهیدها بعنوان ضد ویروس، ضد میکروب، نیروبخش، وازودیلیتور، آرام بخش، آنتی لپتیک و اسپاسمولیتیک هستند.

۸) کتون ها : در برخی از اسانس ها حضور دارند. مولکولهای پایدار دارند ولی از اهمیت کمتری نسبت به دیگر اجزا برخوردارند. در بعضی مواقع کتون ها نوروتوکسیک و سقط دهنده هستند مانند توجان و کامفور ولی بعضی ها خواص درمانی دارند. به احتمال؛ موکولیتیک، رژنره کننده سلول ها، آرام بخش، ضدویروس، ضددرد و هضم کننده اند. به خاطر ثبات ساختار کتون ها به سختی در کبد متابولیزه می‌شوند.

آثار فارماکولوژیک اسانس ها

الف) موارد استفاده اسانس ها

مهمترین مصرف گیاهان اسانس دار و مواد اسانسی حاصل از آنها جهت معطر ساختن است. اسانس ها همچنین مصرف دارویی، صنعتی و غذایی نیز دارند. همچنین در لوازم و مواد آرایشی نیز کاربرد دارند. تعداد زیادی از اسانس ها دارای خاصیت آنتی سپتیک هستند.

ب) اثرات اسانس ها بر بدن انسان

واضح ترین اثر اسانس ها تحریک حس بویایی می‌باشد. بوها تأثیری بر احساسات ما داشته و مستقیما بر روی مغز اثر می‌گذارند. دستگاه بویایی به سیستم لیمبیک که مرکز کنترل هیجان، حافظه و احساسات جنسی است متصل بوده و در کنترل ضربان قلب، فشار خون، استرس، تنفس و تعادل هورمون ها دخالت دارد. همچنین اسانس ها بعد از استعمال موضعی و یا مصرف بصورت استنشاقی جذب خون شده و اثر خود را از راه خون اعمال می‌کنند.

جالب اینجاست که سیستم لیمبیک به شدت در شکل گیری خاطرات نقش دارد. این می‌تواند تا حدی توضیح دهد که چرا بوهای آشنا می‌توانند باعث ایجاد خاطرات یا احساسات شوند.

سیستم لیمبیک همچنین در کنترل چندین عملکرد فیزیولوژیکی ناخود آگاه مانند تنفس، ضربان قلب و فشارخون نقش دارد.

عوارض اسانس ها

در کنار مزایای این مواد، باید به برخی از اثرات جانبی هم اشاره کرد. مصرف بیش از حد اسانس ها باعث تحریک دستگاه گوارش شده و ممکن است سبب تهوع و اسهال و استفراغ گردد.

اسانس ها در اثر تماس موضعی، به مرور زمان تولید آلرژی می‌کنند.

برخی از اسانس ها ایجاد حساسیت به نور و واکنشهای فتوتوکسیک می‌کنند که بصورت التهاب پوست و تشکیل تاول مشاهده می‌شوند.

از اثرات جانبی اسانس ها تحریک و سوزش، حملات آسم و سردرد می‌باشد.

دوز مصرفی اسانس

دوز استفاده از اسانس ها در محصولات مختلف غذایی، آرایشی و بهداشتی و دارویی با یکدیگر متفاوت است. به طورکلی می‌توان عنوان نمود که دوز مصرف اسانس ها بسته به عوامل مختلف از جمله نوع کاربرد، مواد متشکله اسانس، سن، جنس و وزن و حتی مزاج افراد متفاوت است. نحوه استفاده از اسانس ها طبق ضوابط سازمان های رسمی مربوطه می‌باشد.

شکل و طریق استعمال اسانس

اسانس ها را به شکلهای مختلفی می‌توان استفاده کرد:

الف) خوراکی: در حد بسیار محدود، ضمن اینکه تحت هیچ شرایطی به شکل خالص قابل استفاده نیستند. (باید با آب، روغن، شیرینی و … مخلوط و استفاده شوند)

استفاده از اسانس های طبیعی بجای سنتتیک در شیرینی ها و کیک ها موجب خوش عطری و خوش طعمی بیشتر شیرینی و کیک های خانگی و سفارشی شما می‌شود.

ب) استعمال خارجی: اسانس ها را می‌توان در انواع پماد، کرم، شامپو، صابون، مرهم،  لوسیون، خمیردندان، اسپری، عطر، ادکلن و غیره به کار برد.

در تهیه کرم ها می‌توانید به جای استفاده از اسانس سنتتیک از طبیعی استفاده کنید. شما می‌توانید اسانس های طبیعی مد نظر خود را از قسمت فروشگاه سایت مشاهده و جهت خرید اقدام کنید.

پ) بخور (استشمام): گاهی از اسانس ها به این روش استفاده می‌شود. در “بخور درمانی” بسته به نوع بخور (سرد و گرم)، گروه سنی، فصل، چاقی و لاغری، محل سکونت و …، اندام گیاهی و اسانس مورد استفاده در آن و میزان و حجم مصرفی فرق می‌کند.

 

نگهداری اسانس ها

سه عامل اصلی مسئول تخریب اسانس عبارتند از: اکسیژن، حرارت و نور.

به طور کلی برای نگهداری اسانس ها باید حضور تمام عواملی را که سبب کاهش کیفیت آنها می‌شود به حداقل برسانیم. رعایت نکات زیر میتواند به این امر کمک کند:

۱) اسانس ها را برای مدت طولانی نگهداری نکنید.

۲) از آنجائیکه واکنش های شیمیایی در دمای پایین به کندی صورت می‌گیرند، پس اسانس ها را در دمای پایین (زیر ۱۴ درجه سانتیگراد) نگهداری کنید.

۳) ظروف محتوی اسانس را کاملا پر و درب آنها را کاملا محکم کنید.

۴) وجود آب در اسانس ها حتی به میزان بسیار جزئی، سبب تجزیه استرها به میزان ده برابر مقدار آب موجود در آنها می‌شود.

۵) ظروف شیشه ای تیره بهترین گزینه برای نگهداری اسانس ها هستند.

فواید اسانس ها برای گل ها و گیاهان حامل خود

اسانس ها برای گیاهان بوجود آورنده خود نیز دارای فوایدی می‌باشند. بعنوان مثال، اسانس موجود در گیاه دارای خاصیت دورکنندگی حشرات موذی بوده و به این وسیله از خراب شدن گلها و برگها جلوگیری به عمل می‌آورند. همچنین کاربرد مهم تر اسانس ها در جذب حشراتی است که جهت انجام عمل گرده افشانی و لقاح به گیاهان کمک می‌کنند.

تقلبات و مشکلات کیفیت اسانس

بیشتر اسانس های گیاهی موجود در بازار، به دو دلیل عمده کیفیت پایینی دارند.

– دلیل اول آن‌ است که ترکیب شیمیایی آنها به مقدار زیادی وابسته به گونه گیاه، زمان برداشت، خاک و نیز روشهای کشت و تقطیر می‌باشد. مثلا اسانس موجود در ارقام مختلف آویشن بسیار متفاوت است و میزان درصد تیمول یا کارواکرول هر کدام متفاوت می‌باشد. همچنین ترکیبات اسانس حاصل از تقطیر آبی با تقطیر بخار بسیار متفاوت است. هنگامی که اجزای اصلی اسانس های گیاهی شناخته شود، می‌توان از اسانس های ارزان تر یا اجزای آنها به عنوان جایگزین استفاده نمود. به عنوان مثال اسانس گل سرخ غالبا مشابه شمعدانی معطر، کاه مکی و لمون گراس بوده، حاوی الکل های ترپنی یا استئارین می‌باشد.

– دلیل دیگر آن است که پیشرفت های اخیر در زمینه شیمی، بازار را انباشته از اسانس های مصنوعی کرده است. اسانس های باز سازی شده مصنوعی نه فقط در مواد غذایی و فراورده های آرایشی استفاده می‌گردند، بلکه در عطر سازی و داروسازی نیز بکار برده می‌شوند. ترکیبات شیمیایی موجود در اسانس، پیوسته در حال تأثیر متقابل روی هم می‌باشند و چگونگی تأثیر مزبور، مربوط به نحوه قرارگیری این مواد کنار یکدیگر است. همچنین عملکرد اسانس ها وابسته به واکنش هایی است که در آنها رخ می‌دهد. بنابراین بازسازی شده های طبیعی یا مصنوعی، هرگز جایگزین اسانس های طبیعی نمی‌شوند.

 

در پایان لازم است به این مطلب اشاره شود که تمامی مطالب مرتبط با مفاهیم و تکنیک های لازم برای استخراج، تولید و استفاده از اسانس های گیاهی در صنایع مختلف در آموزشگاه افکار آذین سبز در دوره ای با عنوان “کاربر اسانس های گیاهی” به مهارت آموزان بصورت کاملا کاربردی آموزش داده می‌شود. در پایان دوره، شرکت کنندگان می‌توانند مدرک بین المللی فنی و حرفه ای در زمینه کاربرد اسانس های گیاهی کسب کنند که در صنایع مختلف قابل استفاده است. جهت مشاوره و ثبت نام می توانید با کارشناسان  حرفه ای ما تماس بگیرید.